Everest Dağı

Everest Dağı
Nepal'deki Kala Patthar'dan Everest'in görünüşü
En yüksek noktası
Yükseklik	8.848 m (29.029 ft)
Çıkıntı	8.848,86 metre (29.031,7 ft)
Yalıtılma	40.008 kilometre (24.860 mi)
Koordinatlar	27° 59' 16″ Kuzey 86° 56' 40″ Doğu
Coğrafya
Konum	Nepal ve Çin
Tırmanma
İlk tırmanan	29 Mayıs 1953, Edmund Hillary ve Tenzing Norgay
En kolay rota	South Col (Nepal)

Everest Dağı (Tibetçe: ཇོ་མོ་གླང་མ, Çomolungma; Nepalce: सगरमाथा, Sagarmāthā), Himalayalar'ın Mahalangur Himal alt bölgesinde yer alan, Dünya'nın deniz seviyesinden en yüksek dağıdır. Çin-Nepal sınırı, zirve noktasından geçmektedir.^[1] 2020 yılında Çinli ve Nepalli yetkililer tarafından tespit edilen kar yüksekliği 8.848,86 m (29.031 ft 8+1⁄2 in)'dir.^[2][3]

Zirveye biri Nepal'in güneydoğusundan çıkılan standart rota, diğeri ise Tibet'in kuzeyinden yaklaşan iki ana tırmanış rotası vardır. Standart rotada önemli teknik tırmanış zorlukları olmasa da, irtifa hastalığı, hava durumu ve rüzgâr gibi tehlikelerin yanı sıra çığ ve Khumbu Buz Şelalesi'nden kaynaklanan tehlikeler de sunmaktadır. Mayıs 2024 itibarıyla Everest'te 340 kişi hayatını kaybetmiş, bunun 200 kadarının cesedi tehlikeli koşullar nedeniyle kaldırılamamıştır.^[4][5]

Everest'in zirvesine ulaşmak için kaydedilen ilk çabalar İngiliz dağcılar tarafından gerçekleştirildi. O dönemde Nepal, yabancıların ülkeye girişine izin vermediğinden, İngilizler Tibet tarafından kuzey sırtı rotasında birkaç girişimde bulundu. İngilizler tarafından 1921 yılında yapılan ilk keşif gezisinde, Kuzey Sırtı'nda 7.000 m (22.970 ft)'ye ulaşılmasının ardından, 1922 gezisinde kuzey sırtı rotası 8.320 m (27.300 ft)'ye kadar çıkarılarak ilk kez bir insan 8.000 m (26.247 ft)'nin üzerine tırmanmış oldu. 1924 seferi, Everest'te bugüne kadarki en büyük gizemlerden biriyle sonuçlandı: George Mallory ve Andrew Irvine, 8 Haziran'da son bir zirve denemesi yaptı ancak geri dönmeyerek zirveye ilk ulaşanların onlar olup olmadığı konusunda tartışmalara yol açtı. Tenzing Norgay ve Edmund Hillary 1953 yılında güneydoğu sırtı rotasını kullanarak Everest'e belgelenmiş ilk tırmanışı gerçekleştirdi.^[a] Wang Fuzhou, Gonpo ve Qu Yinhua'dan oluşan Çinli dağcılık ekibi, 25 Mayıs 1960'ta kuzey sırtından zirvenin rapor edilen ilk tırmanışını gerçekleştirdi.^[6]

İngiltere'nin Hindistan sömürge yönetiminin kadastro genel müdürü George Everest'ten sonra yerine göreve gelen Andrew Waugh, dağa isim olarak, selefi Everest'in adını öneren bir teklifi Kraliyet Coğrafya Topluluğu'na sundu. Teklif kabul edildi. 1865'te, daha önce yapılan itirazlara rağmen dünyanın en yüksek dağının adı Everest olarak belirlendi. Dönemin en güçlü imparatorluğunun kültürel nüfuzuyla bütün dünyada bu dağ için Everest adı yaygınlık kazandı.

Büyük Himalayaların oluşumu, Miyosen döneminde (yaklaşık 26-27 milyon yıl önce) Hindistan Yarımadası'yla Tibet Platosu'nun birbirine yaklaşmasının yol açtığı, jeolojik tortul havzalardaki sıkışmayla başladı. Bunu izleyen evrelerde Katmandu ve Khumbu napları (kırık ve devrik yamaç kıvrımları), sıkışıp yukarı doğru çıkarak birbirlerinin üzerine kıvrıldılar ve ilkel bir dağ sırası oluşturdular. Kuzeydeki arazi kütlesinin bütünüyle yükselmesi, bölgenin yüksekliğini arttırdı. Napların yeniden kıvrılmasıyla bölgenin tümü yeni bir tabakayla örtüldü ve Pleyistosen dönemin (yaklaşık 2,5 milyon yıl önce) Mahabarat Evresinde Everest Dağı ortaya çıktı. Karbonifer Dönemin (yaklaşık 345-280 milyon yıl önce) sonu ile Permiyen dönemin (280-225 milyon yıl önce) başından kalan ve başka yarı-kristalleşmiş tortullarla ayrılmış olan kireçtaşı katmanları, senklinal katmanlaşma yoluyla biçimlendi. Günümüzde de süren bu biçimlenmenin yol açtığı sürekli yükselme aşınımla dengelenmektedir.

25 Nisan 2015'te gerçekleşen Nepal Depremi sonrasında 1 inç (2,5 cm) kısaldığı iddia edildi.^[7] Mayıs başında yapılan incelemelerde ise sıradağlar üzerinde 0,7 ile 1,5 arasında yükseklik kaybı olduğu açıklandı.^[8] Çin Harita Müdürlüğü, 2015 depreminin ardından Everest'in kuzeydoğuya meyilli zirvesinin kaydığını iddia etti. Depremden önce Everest'in, son 10 yılda toplam 40 cm meyil oluştuğunu belirten Çin Harita Müdürlüğü, depremle birlikte bu kaymanın terse döndüğünü ve dağın da 3 cm uzadığını açıkladı.^[9]

Everest Dağı, troposferin üçte ikisini geçerek oksijenin az olduğu üst katmanlara ulaşır. Oksijen eksikliği, hızı saatte 100 km ye varan sert rüzgarlar ve zaman zaman -70 dereceye kadar düşen aşırı soğuklar yukarı yamaçlarda herhangi bir hayvan ya da bitkinin yaşamasına olanak vermez. Yaz musonları sırasında yağan kar rüzgarla ufalanarak yığılır. Bu kar yığıntıları buharlaşma çizgisinin üzerinde olduğundan genellikle buzulları besleyen büyük buzkar çanakları oluşmaz. Bu nedenle Everest’in buzulları yalnızca sık sık düşen çığlarla beslenir. Ana sırtlarla birbirinden ayrılan dağ yamaçlarındaki buz katmanları dağın eteklerine kadar bütün yamacı kaplamakla birlikte, zaman içinde iklimin değişmesiyle ağır ağır çekilmektedir. Kış aylarında kuzey batıdan gelen güçlü rüzgarlar karları süpürerek doruğun daha çıplak bir görünüm kazanmasına yol açar.

Everest Dağındaki başlıca buzullar Kangşang Buzulu (doğu), Doğu ve Batı Rongbuk Buzulları (kuzey ve kuzeybatı), Pumori Buzulu (kuzeybatı), Khumbu Buzulu (batı ve güney) ve Everest ile Lhotse-Nuptse sırtı arasında kapalı bir buz vadisi olan Batı Buzyalağıdır.

Dağdan çıkan sular birbirinden ayrılan kollarla güneybatı, kuzey ve doğu yönünde akar. Khumbu Buzulu eriyerek Nepal’de Lobucya Khola Irmağı'na karışır. İmca Khola adını alarak güneye doğru akan bu ırmak Dudh Kosi Irmağıyla birleşir. Çin Halk Cumhuriyetindeki Rong Çu Irmağı Everest’in yamaçlarında Pumori ve Rongbuk buzullarından Karma Çu Irmağı ile Kangsang Buzullarından doğar.

Everest'te çok az yerli flora veya fauna bulunur. Everest Dağı'nda 6.480 metrede (21.260 ft) yetişen bir tür yosun, en yüksek rakımda yetişen bitki türü olabilir.^[10] Arenaria adlı bir alpin yastık bitkisinin bölgede 5.500 metrenin (18.000 ft) altında büyüdüğü bilinmektedir.^[11] 1993'ten 2018'e kadar uydu verilerine dayanan araştırmaya göre, Everest bölgesinde bitki örtüsü genişlemektedir. Araştırmacılar, daha önce çıplak olduğu düşünülen alanlarda bitkiler keşfetmişlerdir.^[12]

Euophrys omnisuperstes, bir siyah atlama örümceği, 6.700 metre (22.000 ft) kadar yükseklerde bulundu ve muhtemelen onu Dünya'daki en yüksek onaylanmış mikroskobik olmayan kalıcı ikamet haline getirdi. Everest'in ana kampında, zıplayan örümcek Euophrys everestensis oluşur.^[13] Yarıklarda gizlenir ve orada rüzgarla savrulan donmuş böceklerle beslenir. Daha da yüksek irtifalarda mikroskobik yaşam olasılığı yüksektir.

Hint kazı gibi kuşların dağın daha yüksek irtifalarında uçtuğu görülürken, öksürük gibi diğerleri 7.920 metrede (25.980 ft) Güney Colum kadar yüksekte görüldü. Sarı gagalı dağ kargasının 7.900 metreye (26.000 ft) kadar çıktığı ve çubuk başlı kazların Himalayalar üzerinden göç ettiği görülmüştür.^[14] 1953'te George Lowe Tenzing ve Hillary'nin keşif gezisinin bir parçası, Everest'in zirvesinde uçmakta olan çubuk başlı kazlar gördüğünü belirtti.^[15]

Evcil yaklar genellikle Everest Dağı tırmanışları için teçhizat taşımak için kullanılır. 100 kg (220 pound) yük taşıyabilirler, kalın kürkleri ve geniş akciğerleri vardır. Bölgedeki diğer hayvanlar arasında bazen kar leoparı tarafından yenen Himalaya tahrı bulunur.^[16] Himalaya kara ayısı yaklaşık 4.300 metreye (14.000 ft) kadar bulunabilir ve bölgede küçük panda da bulunur.^[17] Bir keşif, bölgede bir pika ve on yeni karınca türü de dahil olmak üzere şaşırtıcı sayıda tür buldu.^[18]

Everest'e tırmanma girişimlerinin tarihi 1904 yılına dayanır. Ancak ilk deneme tarihi olarak her ne kadar zirveye varma amacı olmamasına, sadece jeolojik ölçüm ve olası zirve yolunun tespitine dayalı olmasına rağmen 1921 senesi olarak alınabilir. Zamanın İngiltere Krallığı adına görevlendirilen George Mallory ve Lhakpa La yaklaşık 31 bin kilometrekarelik bir alanın Jeolojik ve topoğrafik analizlerini yapmışlar ve olası zirve tırmanışı için kuzey yamacı rotasını tespit etmişlerdir. Bu denemeler sırasında George Mallory zirveye yakın bir yerde ölmüştür. Cesedi ancak 1999'da bulunabildi. 1922 ile 1924 seneleri arasında zirve tırmanışı birçok deneme olmasına rağmen hepsi başarısızlık ile sonuçlanmıştır. 1930 ile 1950 yılları arasında kayda değer bir zirve tırmanış denemesi olmamıştır. Buradaki etken sebep ise 2. Dünya Savaşı ve bölgenin siyasi yapılanması olarak adlandırılabilir.

1953 senesinde İngiliz Kraliyet Coğrafya Derneği desteği ile John Hunt liderliğinde iki ekip oluşturulmuştur. İlk ekip Tom Bourdillon ve Charles Evans den oluşmuştur. Kapalı oksijen sistemi kullanan bu ekip 26 Mayıs'ta güney zirvesine ulaşmalarına rağmen Bourdillon'un babası tarafından geliştirilmiş olan kapalı oksijen sisteminin donması sebebi ile tırmanışın son aşamasını gerçekleştiremeden geri dönmek zorunda kalmışlardır. İkinci ekip ise Edmund Hillary, Tenzing Norgay ve Ang Nyima'dan oluşmuştur. Açık oksijen sistemi kullanan bu ekipten Edmund Hillary ve Tenzing Norgay 29 Mayıs saat 11:30'da Everest zirvesine ulaşmışlardır. (Ang Nyima 8510 metrede tırmanışı bırakıp tekrar inişe geçmiştir.) Günümüzde Everest tırmanışının en zorlu etaplarından bir tanesi, Edmund Hillary anısına Hillary Step olarak anılmaktadır.

1921 İngiltere Ekspedisyonu 1922 İngiltere Ekspedisyonu 1924 İngiltere Ekspedisyonu 1952 İsviçre Ekspedisyonu 1953 İngiltere Ekspedisyonu 1956 İsviçre Ekspedisyonu 1960 Çin Ekspedisyonu 1963 ABD Ekspedisyonu 1965 Hindistan Ekspedisyonu 1970 Japonya Ekspedisyonu 1973 İtalya Ekspedisyonu 1977 Güney Kore Ekspedisyonu

1978 Avusturya Ekspedisyonu 1978 Fransa-Batı Almanya Ekspedisyonu 1979 Yugoslavya Ekspedisyonu 1980 Polonya Ekspedisyonu 1982 SSCB Ekspedisyonu 1982 Kanada Ekspedisyonu 1984 Norveç Ekspedisyonu 1984 Bulgaristan Ekspedisyonu 1985 İspanya Ekspedisyonu 1988 Avustralya Ekspedisyonu 1988 Yen Zelanda Ekspedisyonu 1989 Meksika Ekspedisyonu

1991 İsveç Ekspedisyonu 1992 Hollanda Ekspedisyonu 1992 Şili Ekspedisyonu 1993 Litvanya Ekspedisyonu 1993 İrlanda Ekspedisyonu 1995 Brezilya Ekspedisyonu 1995 Tayvan Ekspedisyonu 1995 Letonya Ekspedisyonu 2004 Yunanistan Ekspedisyonu 2006 Türkiye Ekspedisyonu[19] 2006 Filipinler Ekspedisyonu

Everest'e tırmanış izinleri Nepal ve Çin Halk Cumhuriyeti tarafından verilmektedir. Çin tarafından tırmanış Çinli sporcular hariç yabancılara çoğunlukla kapalı olduğu için tırmanışlar çoğunlukla Nepal tarafından planlanmaktadır. Nepal her yıl tırmanış için sporculara para karşılığı izin vermektedir. Genellikle her yıl 300 civarı sporcuya yıllık izin verilirken COVID-19 sürecinde 2020 yılında dağ tırmanışa kapanmıştır. Günümüzde yabancı dağcılar için izin ücreti 15 bin Amerikan doları seviyelerindedir.^[20]

Everest zirvesine yoğunlukla kullanılan iki farklı çıkış rotası vardır. Nepal üzerinden güneydoğu rotası ve Tibet (Çin) tarafından kuzey rotası. Bu iki rotadan güneydoğu rotası teknik olarak daha kolaydır ve daha sık kullanılmaktadır. ^[b] Zirve denemeleri genellikle Mayıs ayındaki muson sezonu öncesinde yapılmaktadır. Muson sezonu yaklaştıkça rüzgarlar kuzey yönünde olduğu için dağın zirve bölgesindeki sert rüzgarların etkisini kırmaktadır. Musonların ardından Eylül-Ekim döneminde de zirve denemesi yapılsa da bu dönemde musonların etkisiyle yağan kar sebebiyle tırmanış daha tehlikeli ve teknik olarak zorlu hale gelmektedir.

Ana kamp (5.380m) → Kamp-1 (6.065m) → Kamp-2 (6.500m) → Kamp-3 (7.470m) → Kamp-4 (7.920m) → Ölüm bölgesi → Güney Zirve → Hillary basamağı → Zirve

Ana kamp (5.180m) → Kamp-2 (6.100m) → Kamp-3 veya İleri Ana Kamp (6.500m) → Kamp-4 (7.010m) → Kamp-5 (7.775m) → Kamp-6 (8.230m) → Ölüm bölgesi (3 aşama) → Zirve

Zirve yaklaşık olarak büyükçe bir yemek masası genişliğinde olarak tarif edilmektedir.^[21] Zirvede karla kaplı kaya yapısı mevcuttur, kar seviyesi mevsime göre değişiklik gösterir.

Everest'te zirve denemesi yapan dağcılar ölüm bölgesi olarak adlandırılan 8 bin metre üzeri irtifalarda uzun süre geçirmektedir. Bu seviyelerde sıcaklık çok düşmekte, sporcuların havaya maruz kalan yerleri soğuk ısırması sonucu yaralanabilmektedir. Bu seviyelerde kar donmuş halde olduğu için kaygandır ve kuvvetli rüzgarlar sebebiyle dağcılar için ölümcül tehlike arz eder. Bunun dışında dağcıları tehdit eden başka bir etken düşük basınçtır. Zirveye yakın bölgede hava basıncı deniz seviyesinin yaklaşık üçte biri seviyesinde olduğu için oksijen seviyesi aynı oranda düşüktür. Ölüm bölgesinin koşulları o kadar zorludur ki sağlıklı bir dağcı zirveye yakın 1.72 kilometre mesafeyi 12 saatlik bir yürüyüşle aşabilir. Bu performans seviyesini bile elde etmek için sporcuların dağ koşullarına alışması ve bu süreç için yaklaşık 40-60 gün yüksek irtifada geçirmesi gereklidir.^[c] Ayrıca yüksek irtifa dağcılarında görülen retina kanaması da yaygınlıkla görülür. Bunun dışında bu bölgedeki kazaların çoğunun zirveye ulaşılmasının ardından inişte gerçekleştiği görülmektedir.

Bazı sporcular yaşamsal öneme sahip bazı ekipman ve malzemelerinin kamplardan çalındığı iddia etmektedir. Bunun dışında Michael Kodas, yazmış olduğu High Crimes: The Fate of Everest in an Age of Greed adlı eserde dağda rehberlerle müşterileri ve Şerpalarla dağcılar arasında ahlakdışı ilişkiler yaşandığını, ana kamplarda fuhuşun mevcut olduğunu, oksijen tedariğiyle ilgili sahtekârlıkların yaşandığını iddia eder.^[22]

Everest'in güney kısmı Tibet Budizminin kurucusu olarak kabul edilen Padmasambhava'nın saklandığı vadilerden birisi olarak bilindiği için kutsal sayılmaktadır. Nepal'in Khumbu bölgesinde yaşayan Şerpalar için kuzey bölgesindeki Rongbuk Manastırı önemli bir hac mekanıdır. Bunun dışında bölge halkı olan Şerpalar dağın ruhani enerjiyle dolu olduğuna inanmakta ve bu kutsal topraklardan geçenlerin dağa saygıda kusur etmemesini salık vermektedir.

Nepalli yetkililer son dönemlerde Everest'te insan kaynaklı kirlilik seviyesinin kabul edilebilir sınırları aştığını belirtmektedir. Her tırmanış sezonunun ardından yaklaşık 12 ton atık geride bırakılmaktadır. Özellikle ana kamp bölgesinden güney rotasından çıkıştaki kimi kısımları belirli bir aşamadan sonra insan dışkısından geçilmez olmaktadır. Ana kampa kurulmuş olan tuvaletler belirli bir hijyen sağlamaktadır. İnsan dışkısının dışında tükenmiş oksijen tüpleri, terk edilmiş çadırlar, boş şişe ve konserve kutuları çevreyi kirleten atıkların başında gelmektedir. Nepalli yetkililer zirve yapan her dağcının dönüşte en az 8 kg atık toplayarak inmesini talep etmektedir.

• 1975 Zirveye çıkan ilk kadın, Junko Tabei (Japonya), 16 Mayıs
• 1978 Zirveye ilk oksijensiz çıkış, Reinhold Messner ve Peter Habeler (Avusturya)
• 1978 Zirveye ilk solo çıkış, Franz Oppurg (Avusturya)
• 1988 İlk oksijensiz kadın tırmanışı, Lydia Bradey (Yeni Zelanda)
• 2001 Görme engelli ilk zirve, Erik Weihenmayer (ABD)
• 2001 Zirveye çıkıp geri dönen ilk Şerpa kadın, Lhakpa Sherpa
• 2010 Zirveye çıkan en genç dağcı, Jordan Romero (ABD) 13 yıl 10 ay
• 2024 Zirveye en çok kez çıkan kişi, 29 kez Kami Rita Sherpa

• Everest, 2015
• Artçı: Everest ve Nepal Depremi 21 Aralık 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2022

• 2014 Everest Dağı çığ faciası

• İngilizce Encyclopaedia Britannica, Mount Everest başlığı